رادارهای ایرانی؛ سربازان همیشه بیدار آسمان

پس از تثبیت هواپیماها به عنوان یک وسیله جنگی شناسایی آنها برای طرف مقابل به دغدغه ای جدی تبدیل شد که راه حل های مختلفی برای حاصل شدن مقصود بوجود آمد. استفاده از شبکه دیده بان های زمینی و هوایی و سامانه هایی برای تشدید صدای منتشر شده از هواپیما از جمله این راه ها بود.
سیر تکامل رادار از حدود سال 1860 آغاز شده و در اواسط دهه 1930 اولین نسل رادارها متولد شدند. رادار از کلمات Radio Detection and Ranging گرفته شده که نیروی دریایی آمریکا در سال 1941 آن را پیشنهاد داد و بیش از 70 کشور این نامگذاری را ‌پذیرفتند. این اصطلاح به معنای کشف و فاصله یابی رادیویی است. اولین رادار کامل توسط «سر رابرت واتسون وات» ساخته شد که حدود 320 کیلومتر(200 مایل) برد داشته و با امواج FH کار می کرده است. با وقوع جنگ دوم جهانی استفاده از رادار برای کار هشدار زودهنگام رنگی جدی به خود گرفت و انگلستان موفق شد با بکارگیری زنجیره ای از رادارها سامانه پیش اخطار خود را راه اندازی کرده و علیه دسته های بمب افکن آلمانی مورد استفاده قرار دهد.
بعد از جنگ جهانی دوم و با پیشرفت صنعت الکترونیک، رادارهای بسیار بهتری ساخته شده و کم کم رادار علاوه بر اینکه در زمینه های غیرنظامی مانند هواشناسی و ترافیک هوایی جایی برای خود دست و پا می کرد، به عضو اصلی سامانه دفاع هوایی کشورهای جهان نیز تبدیل شد.
رادار با امواج الکترومغناطیسی یعنی برآیندی از امواج الکتریکی و مغناطیسی کار می‌کند. فرستنده رادار موج الکترومغناطیسی را توسط یک آنتن در فضا پخش می‌کند. به محض اینکه این امواج به یک شیء متحرک یا ثابت برخورد کنند به جایی که از آن پخش شده‌اند بازگشت می یابند. طبیعتاً این امواج با از دست دادن انرژی خود در فرایند انتسار، ضعیف شده‌اند از اینرو توسط گیرنده رادار پس از دریافت، تقویت شده و بعد از این مرحله در یک نشانگر یا همان اسکوپ رادار نشان داده می‌شوند.
برای تشخیص ثابت یا متحرک بودن اجسام تشخیص داده شده فرایندی فنی به نام MTI وجود دارد که مثلاً اگر سرعت یک هدف از 100 کیلومتر بر ساعت کمتر بود این هدف را حذف و بالاتر از آن را به عنوان هدف متحرک نشان دهد. این سامانه در حقیقت فیلتر نشان‌دهنده اهداف متحرک از ثابت است.
در رادارهای امروزی، باندهای فرکانسی HF ،VHF ،UHF ،L Band ،S Band ،C ، X ، K و باندهای میلی‌متری به کار می رود. رادارهای فرکانس‌ پایین کشف بسیار مناسب و تفکیک پذیری نسبتاً خوبی دارند. تفکیک پذیری به این معنی است که اگر به عنوان مثال دو هدف که در فواصل یکسان و زاویه یکسان قرار دارند وجود داشته باشد رادار بتواند این دو را تفکیک کرده و یک هدف را نشان ندهد. به طور کلی در فرکانس‌های پایین، ضعف نسبی تفکیک پذیری وجود داشته، ولی در رادارهای فرکانس‌های بالا کشف خوب و تفکیک پذیری بسیار عالی چه تفکیک پذیری زاویه ای و چه تفکیک پذیری فاصله ای وجود دارد.
رادارهای VHF از باند فرکانسی پایین، کشف فوق‌العاه، تفکیک پذیری نسبتاً خوب و مقاومت بالا در برابر اقدامات متقابل الکترونیکی یا ECM برخوردار هستند و رادارهای UHF از باند فرکانس بالا، کشف خوب، تفکیک پذیری بسیار بالا و مقاومت مناسب در برابر ECM دشمن با استفاده از فیلترهای گوناگون برخوردارند.
رادارها ازنظر کاربرد به چند دسته کلی تقسیم می شوند. اول، رادارهایی که با امواج پیوسته کار می‌کنند و به آنها Continuous Wave Radar گفته می‌شود که این رادارها امواج را به صورت باریک و مدادی منتشر کرده و بیشتر برای رادارهای ردیاب یا موشک‌ها استفاده می‌شوند. نوع دوم، رادارهای پالسی یا پالس داپلر است که برای کشف اولیه و جستجوی اهداف از آنها استفاده می‌شود. از انواع دیگر رادار، رادارهای ارتفاع یاب، رادارهای تعقیب هدف یا Tracking Radar و رادارهای شناسایی یا ثانویه است که رادارهای شناسایی بر خلاف سایر رادارهای موجود از امواج رادیویی استفاده می‌کنند نه از امواج الکترو مغناطیس و به همین دلیل برد آنها بسیار زیادتر از برد رادارهای پالسی و موج پیوسته(CW) است.
در اینجا لازم است به دسته بندی دیگری برای رادارها نیز اشاره کنیم. رادارهای فعال یا همان Active سامانه‌های راداری هستند که در فضا موج منتشر می‌کنند و این موج‌ها بعد از برخورد به هدف بازتاب یافته، دریافت و تجزیه و تحلیل می‌شوند. نوع دیگر رادارها بدون اینکه انتشار موج داشته باشند امواج ساطع شده از رادارهای دیگر از جمله رادارهای دشمن مخصوصآً در مرزها را دریافت و تجزیه و تحلیل کرده و بر اساس آن هدفیابی می کنند که این سامانه ها Passive هستند، یعنی هیچ انتشاری ندارند ولی همه انتشارات را می‌گیرند.
وظیفه تثبیت شده پدافند هوایی در زمینه رصد دشمن در قالب کشف، شناسایی و اعلام خبر به یگان های عمل کننده مختلف تعریف می شود. بدین ترتیب در صورت ورود دشمن به فضای خودی یگان های مربوطه که شامل هواپیماهای رهگیر و سامانه های دفاع هوایی هستند واکنش لازم را به موقع نشان می دهند.
بنابراین لازم است چشمان تیزبین پدافند هوایی که همان رادارها هستند بتوانند تا عمق سرزمین های اطراف کشور را دیده، به دقت بررسی نمایند و اهداف را در همان عمق کشف نمایند. در راهبرد آغاز دفاع در خاک دشمن بجز برد سامانه ها، دقت آنها نیز بسیار مهم است حتی مهمتر از کمیت سلاح ها. کشورمان نیز امروزه راهبرد دفاع در عمق را در دستور کار خود قرار داده و ضمن لحاظ کردن آن در طراحی تجهیزات بومی، در بازسازی و ارتقاء سامانه های موجود نیز بر مبنای این امر قرار دارد.
عمده رادارهای فعلی موجود در کشورمان بیشتر از باند UHF استفاده می‌کنند. البته بهترین وضعیت استفاده ترکیبی از رادارهای UHF، VHFو HF است تا هیچ هدفی چه در سطح مقطع بالا و چه در سطح مقطع پایین پنهان نماند.
در ایران رادار از سال 1336 وارد چرخه پدافند هوایی شد. در آن زمان آموزشگاه رادار در تیپ تعلیمات تشکیل شده و کارکنان آن به انگلستان اعزام گردیدند. پس از آن اولین رادارهای متحرک به نام Type 13 و Type 14 ساخت کشور انگلستان در پادگان دوشان تپه استقرار یافتند و در سال 1341 رادارهای انگلیسی Hydra در تبریز و بابلسر نصب شده و تیپ 70 مستقل دفاع هوایی شکل گرفت. در سال 1345 رادار انگلیسی مارکونی در مشهد نصب شد. در واقع برای اینکه مناطق جنوبی شوروی تحت نظارت قرار گیرد، انگلیسی ها رادارهای خود را در مناطق شمالی ایران نصب کردند.
از سال 1346 آمریکا نیز در زمره تأمین کنندگان تجهیزات راداری ایران در آمد و نخستین رادار FPS-100 در دهلران و همدان مستقر شد. در سال 1348 استقرار رادار انگلیسی مارکونی در شهرآباد انجام شد که آخرین رادار انگلیسی بکارگرفته شده در ایران محسوب می‌شود. به دلیل کوهستانی بودن ایران و برای پوشش نقاط کور راداری در سال 1350 رادارهای تاکتیکی و متحرک GPS-11 به عنوان پوشش هوایی وارد ایران شد. در آن سال همچنین رادار FPS-100 در جاسک، کیش، بوشهر و بندرعباس و تنها رادار دفاع هوایی (ADSR) در کرج، گنو و بهبهان نصب شد.
در سال 1350 بعد از ورود این رادارهای آمریکایی و انگلیسی به ایران، تیپ 70 مستقل دفاع هوایی جای خود را به فرماندهی پدافند هوایی داد. در سال های بعد تا وقوع انقلاب اسلامی و حتی در دوره جنگ تحمیلی 8 ساله عراق علیه کشورمان خرید رادار جدید صورت نگرفت که همین امر مقدمات تلاش برای ساخت رادار در داخل کشور را رقم زد.
بدین ترتیب تا سال 1373 که رادار چینی JY-14 که دیجیتالی بود و برای تکمیل فرماندهی و کنترل نوین با درایت شهید ستاری وارد کشور شد از همان سامانه های راداری قدیمی استفاده می شد. این رادار که آنتنی با انتشارات جانبی کم دارد در باند 1.5 تا 2.1 گیگاهرتز کار می کند و برای جستجو و هدفیابی کاربرد دارد. برد آن در حدود 320 کیلومتر و بیشینه ارتفاع قابل پوشش آن 23هزار تا 25 هزار متر است و می توند تا 100 هدف را تشخیص دهد.
خطای این رادار در تشخیص ارتفاع هدف 400 متر در برد 200 کیلومتری و خطای آن در تشخیص فاصله هدف 90 متر است. متوسط زمان بین دو خرابی(MTTB) این رادار بیش از 4150 ساعت(بیش از 170 روز) و متوسط زمان برای تعمیر(MTTR) ایراد بروز یافته در یک بخش کمتر از 30 دقیقه است که قابلیت اطمینان بالایی محسوب می شود. توانایی های JY-14 در حذف کلاتر ناشی از عوارض زمینی و کارکرد در محیط آلوده به جنگ الکترونیک نیز در حد بالایی است.
ورود این رادار و تفاوت های عملکردی آن با نمونه های موجود متخصصان کشور را به این تصمیم رساند که باید حتماً راداری دیجیتالی و ساخت داخل فراهم شود. این امر در نهایت به ساخت رادار ملی با برد 450 کیلومتر در سال 1377 منجر شد که مراحل طراحی و ساخت آن تماماً توسط نیروهای داخلی به انجام رسید. پیش از این کار بزرگ، فرستنده ها، گیرنده ها و برخی از اجزای سامانه های راداری موجود توسط متخصصان تعمیر و در صورت عدم وجود قطعات لازم در اثر تحریم ها، با طراحی آن بخش به صورت بومی، قطعه یا بخش(ماژول) ساخت ایران روی سامانه موجود نصب می شد.
در واقع هر چند که در دهه 50 انواع رادارهای انگلیسی و آمرکایی، توپ‌های روسی و سامانه‌های هوایی انگلیسی، آمریکایی و سوئیسی و بعد از جنگ نیز سامانه‌های روسی و چینی وارد کشور شد اما تنها راه به کارگیری این سامانه‌ها نگهداری و تعمیر آنها با توانمندی های بومی بود. این اقدامات بود که توانایی ساخت یک رادار کامل را نشان می داد که در عمل با ساخت رادار ملی اثبات شد. در بخش بعدی گزارش مشخصات کلی این رادار را معرفی می کنیم.
منبع مقاله :
سایت مشرق